Soms heb je geen idee welke bijzondere mensen je in je gelederen hebt als stad. Ik stel u graag voor aan Clara von Waldthausen. Sowieso een bijzonder léúk mens, maar ook een bijzonder mens met een briljante carrière op wereldniveau.
Als fotorestaurator werkte ze aan werk van belangrijke kunstenaars en uniek cultureel erfgoed, ze publiceerde diverse onderzoeken in wetenschappelijke tijdschriften, is gastdocent aan roemruchte universiteiten in onder andere de VS en Australië en doceert aan de Universiteit van Amsterdam aan een selecte groep (inter)nationale studenten het vak Fotorestauratie, een studie die ze zelf heeft opgezet. Ze geniet internationaal aanzien in haar vakgebied.
Tekst: Daniella Gerstel-Visser
Foto Clara: Hans Meesters
Fascinerende ethische dilemma’s
Clara von Waldthausen wordt in 1970 geboren in Duitsland. Haar vader is Duitser, haar moeder Nederlandse. Op haar achtste verhuist de familie naar de Verenigde Staten. Na haar afstuderen aan DePauw University in Indiana komt Clara naar Nederland, naar haar pake en beppe in Zutphen. Ze is kunsthistoricus, fotograaf, keramist en studeerde filosofie.
Terwijl ze als vrijwilliger werkt in museum De Lakenhal in Leiden, komt Clara in aanraking met een schilderijrestaurator. Ze is meteen gefascineerd. Deze combinatie van kunstgeschiedenis, scheikunde en de praktische kant van de kunst spreekt haar enorm aan. Ze wordt uitgenodigd om eens te kijken op de afdeling schilderijrestauratie en wordt vooral geprikkeld door de ethische vragen die rijzen bij de restauraties.
Die oom, die onder lagen verf plotseling tevoorschijn komt, is waarschijnlijk het zwarte schaap van de familie die zijn plekje op het familieportret verspeeld heeft. Breng je die als restaurator terug op het doek, of verban je hem naar de vergetelheid? Razend interessant vindt Clara. De Amerikaanse restaurator die haar rondleidt merkt met spijt op dat als zij opnieuw zou mogen kiezen, ze fotorestaurator zou willen zijn. Het zaadje is geplant.
Toeval? I think not!
Nu wil het toeval dat de Opleiding Restaurator (voorganger van de studie aan de University of Amsterdam) juist dan open dagen organiseert voor een nieuwe studie: fotorestauratie. Clara móét hierheen, dat weet ze in elke vezel van haar lijf, maar haar aanmelding wordt afgewezen. Haar schriftelijk Nederlands is niet voldoende.
Bloedfanatiek hangt ze aan de bel en na drie kwartier heeft ze de opleidingscoördinator ervan overtuigd dat zij degene is die de eerste en enige student moet zijn van de gloednieuwe studie.
Speciaal voor haar wordt de opleiding samengesteld.
Er is nog te weinig expertise om over te dragen, maar dit hiaat wordt gevuld met studies in Amerika, in Delaware en in het Harry Ransom Research Centre van de Universiteit van Texas in Austin. Hét instituut als het gaat om 19e eeuwse fotografie en fotorestauratie. Hier bevindt zich de allereerste foto die ooit ontwikkeld werd.
In Nederland krijgt Clara een beurs van het Prins Bernardfonds voor een studie in Parijs.
VOOR RESTAURATIE
NA RESTAURATIE
Een uitzonderlijke positie
In 2001 start ze samen met haar partner fotograaf Hans Meesters het Fotorestauratie Atelier, gespecialiseerd in fotorestauratie, conservatie en digitalisering van bijzonder kwetsbare materialen. Het onweerlegbare bewijs van hun autoriteit op dit vakgebied is dat Hans de opdracht krijgt het Dagboek van Anne Frank te digitaliseren.
Clara stabiliseert de iconische foto van Anne achter haar bureau. Het alleen al mogen vasthouden van deze kostbare stukken Nederlands cultureel erfgoed is maar voor een handjevol mensen op deze wereld weggelegd. Clara werkt in alle musea in Nederland. Ze kent alle collecties, van het Rijksmuseum tot het Kröller Müller, van Tropenmuseum tot het Van Abbemuseum. Zij mag stukken uit die musea áánraken, onder de microscoop leggen, de onderkant bekijken. Haar ogen stralen als ze erover praat!
Restaurator/detective
Het werk van Clara is buitengewoon veelzijdig. Naast het restaureren, conserveren en stabiliseren van foto’s, wordt ze ook regelmatig gevraagd om te beoordelen of een kunstfoto echt is. Dan is het prettig dat ze vrienden in musea over de hele wereld heeft, waarmee ze kan sparren. Soms is ze een echte detective.
De restitutiecommisie, die probeert in de Tweede Wereldoorlog gestolen kunst bij de rechtmatige eigenaar terug te brengen, riep haar hulp in. Op een familiefoto was het bewuste schilderij te zien. Aan Clara de taak te bewijzen of te ontkrachten dat deze foto voor de oorlog gemaakt is, en dat het schilderij dus inderdaad aan die familie toebehoort.
‘Het is niet altijd mogelijk om een foto zo scherp te dateren. Je kunt door het procedé, het soort papier, gebruikte materialen een periode aanwijzen, maar geen dag of jaar.’ Deze puzzel wist Clara op te lossen. Op een van de foto’s in het album, leest een man de krant. Onder de microscoop kon Clara het lettertype van de naam van de krant onderscheiden. Dat font werd vroeg in de oorlog veranderd, dus de foto bewees wel degelijk dat het schilderij aan de familie toebehoorde.
Kunst is (ook) emotie
Bij restauratie houdt Clara rekening met verschillende waarden van de foto: de emotionele waarde, de kunsthistorische waarde, de documentatiewaarde en de esthetische waarde. Ethiek speelt altijd mee bij de restauratie van een foto. Soms is de emotionele waarde de belangrijkste. Clara vertelt over een foto die ze jaren geleden mocht restaureren. Een Afghaanse vrouw kon op haar vlucht maar een foto meenemen. Die foto maakte de lange reis met haar. Hij was haar dierbaar. Door steeds kijken naar de foto en hem dan weer opvouwen en in haar zak stoppen, was hij erg beschadigd.
Voor Clara speelt dan de vraag: Hoe ga ik dit aanpakken? Wat is belangrijk? Het beeld of het object? ‘Ik kan de foto digitaliseren, retoucheren en opnieuw afdrukken. Dan is het beeld gered. De vrouw is blij dat ze weer een foto van haar familie heeft. ‘Maar dat is niet dezelfde foto die haar dierbaar is, die met haar mee is gereisd. Je kunt de foto ook verstevigen, scheuren repareren en de afbeelding zo mooi mogelijk maken. Zo blijft het toch hetzelfde object.’ Voor een archief denk je meer na over de historische en documentatiewaarde. Dan wil je hem helemaal niet gaaf maken. Je wil die slijtage van de reis laten zien, het vuil wil je niet weghalen. De slijtage is juist waardevol voor het verhaal.
VOOR RESTAURATIE
NA RESTAURATIE
Bij een Van Gogh pikken we dat niet!
Als een museum een foto wil tentoonstellen, probeer je wel het originele object zo mooi mogelijk te maken. Ook hier komt ethiek om de hoek kijken, want je doet het altijd zo dat het terug te draaien is. Alles wat we aanbrengen, kunnen we er ook weer afhalen. Het is eigenlijk best bijzonder dat we foto’s zo zouden willen restaureren dat ze eruit zien als toen ze net gemaakt werden. Dat zouden we niet pikken bij bijvoorbeeld een Van Gogh of een Monet. Juist de tekenen van de tijd bewijzen dat ze oud en daarmee ook waardevol zijn. Ook de Van Gogh is verkleurd, maar dat restaureren we niet. Het publiek wil de echtheid zien en voelen.
De filosofische restaurator
Ook daar rijst bij de fotografie een dilemma. Ga je een kunstfoto exposeren, waardoor hij kwalitatief minder kan worden? Of laat je een afdruk zien, terwijl je het origineel veilig in depot laat? Pikt het publiek dat? Wordt dat ook op het tentoonstellingslabel genoemd? Voor Clara zijn het de interessante vraagstukken.
Waarschijnlijk komt daar ook de studie Filosofie om de hoek kijken. Ze vergelijkt het met het digitaliseren van een film gemaakt door een kunstenaar (installatie). Je perfectioneert het beeld, maar is dat wel het complete kunstwerk? Of hoort het geluid van de projector die de film rond laat draaien, de lamp die schijnt, het licht dat wordt onderbroken door iemand die langs de projector loopt ook bij het kunstwerk. Wat is de waarde van al die onderdelen? Je kunt bijna alles digitaliseren en soms is dat nodig voor het behoud, maar houd je dan het kunstwerk nog over?
Harlingen is home
Harlingen is een ongewone standplaats voor iemand die vooral in Amsterdam werkt. Musea willen dat je een beetje in de buurt bent. Haar atelier is gevestigd in het monumentale gebouw Het Veem in Amsterdam. Hier zijn zo’n 75 bedrijven gevestigd die werkzaam zijn in de kunstsector. Met een aantal werkt Clara nauw samen.
De komende drie jaar is ze veel onderweg. Samen met de Stichting Behoud Moderne Kunst (SBMK) heeft Clara financiering gekregen voor een driejarig project Collectiekennis Fotografie . € 900.000 is ter beschikking gesteld, waarbij 16 musea handvatten krijgen om de materialen en technieken binnen de moderne fotografiecollecties in kaart te brengen, duurzaam te conserveren en daarmee toegankelijk te houden voor het publiek. Wie anders dan Clara zou dit project handen en voeten moeten geven?
Een iets centralere woonplaats zou praktisch zijn. Voor Clara is Harlingen echter een heerlijke plek om te wonen. Ze is dol op de zee en de historische binnenstad met de havens en bruine zeilvaart vindt ze romantisch. ‘Het is grappig’, zegt Clara: ‘Twintig jaar heb ik keihard gewerkt. Gestudeerd, gepubliceerd, lezingen gegeven, gedoceerd. Alles om mijn cv zo perfect mogelijk te krijgen, zodat ik terug kon naar Amerika om daar te gaan werken.
Nu, als ik de sleutel in het slot van mijn huis in Harlingen steek, denk ik: ’Ik hoef helemaal niet terug, ik ben hier thuis’.
Weetje !
Van 1850 tot 1900 werd in de fotografie het wit van eieren gebruikt als bindmiddel.
De fotografie werd zo groot, dat het zonde was van de rest van het ei.
In die tijden werden dus veel recepten verzonnen of populair met eierdooiers, zoals Hollandaise saus en eierkoeken.